حق طبیعی از دیدگاه علامه طباطبائی و شاگردان ایشان ( مطهری، مصباح، جوادی)

امین رضا عابدی‌نژاد

فلسفه

کارشناسی ارشد

محمود نبویان

ابراهیم حسینی

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

1389

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

مسئله حق طبیعی یکی از مباحث مهم در فلسفه حقوق می باشد که از دیر باز تاکنون مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.هرچند که در ابتدا مسائل پیرامونحق طبیعی وضوح و روشنی امروز را نداشته‌اند اما می‌توان تاریخ طرح این مباحث را در فلسفه یونان باستان باز جست. نظریه حق طبیعی همچنین در دوران قرون وسطی، رنسانس، مدرنیته و معاصر با فراز و فرودها و تحولاتی روبرو بوده است مسئله حق طبیعی در تاریخ اندیشه اسلامی با این عنوان خاص مسئله‌ای نو ظهور و نو پیداه است. به همین جهت نمی‌توان تاریخ مدونی از سیر تحول این مسئله در حوزه اسلامی ارائه کرد. با این حال میتوان با جستار در اندیشه حکیمان معاصر مسلمان یک طرح کلی و جامع از اندیشه اندیشمندان معاصر پیرامون این مسئله ارائه کرد.آراء علامه طباطبائی، شهید مطهری، استاد مصباح و استاد جوادی آملی درباره این مسئله در این پایان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته است. علامه طباطبائی صراحتا به مسئله حق طبیعی نپرداخته‌اند اما میتوان آراء ایشان را پیرامون حق تکوینی در آثار ایشان باز جست. بنابر مبنای ایشان حق ماهیتی دوگانه دارد و حقوق اعتباری، اعتبار اختصاص می‌باشند. اختصاص تکوینی نیز در ملکیت حقیقی و اختصاص غایت شی به آن و اختصاص لوازم و مقدمات وصول به غایت، وجود دارد بنابر این میتوانیم حقوق تکوینی حق مالک حقیقی در ملک خود حق مو جود در وصول و غایت کمالی خاص خود و حق موجود در استفاده و تصرف مواد و ابزارهائی که موصل موجود به غایت است، بدانیم. نقش حقوق اعتباری آن است که ابهام موجود در حقوق تکوینی را وضوح و تعیین بخشد در اندیشه شهید مطهری حق طبیعی موقعیتی محوری دارد. موجبات حق در دیدگاه ایشان رابطه غایی، رابطه فاعلی و شرافت ذاتی است.البته شر افت ذاتی در رای ایشان به رابطه غایی بر می‌گردد. رابطه غایی مبتنی بر پذیرش نظم غایی در آفرینش است. حق طبیعی را می‌توان بهره‌ای دانست که در رابطه غایی ذی المقدمه به مقدمه اعطا می‌کند. استعداد پذیرش بهره از سوی ذی المقدمه و میل او برای وصول به بهره را میتوان از نشانه‌های نظم و رابطه غایی در آفرینش دانست. هر چند در منظر استاد مصباح حق طبیعی بصورت مهمله مورد پذیرش قرار میگیرد. اما حق طبیعی نقش مهمی در منظومه فکری ایشان ایفا نمی‌کند. استاد مصباح مفهوم و ماهیت حق را امری اعتباری می‌داند و بهره‌وری امتیاز و اختصاص را از جمله لوازم حق بر میشمارد. اصل تمامی حقوق برآمده از حق خداست. تنها اراده تشریعی خداست که منشا اعتبار حقوق دانسته می‌شود. البته این اعتبار اعتبار گزافی نیست. در فصل پایانی به دیدگاه استاد جوادی پرداخته میشود. استاد جوادی حق را امری اعتباری می‌داند. البته اعتبارحق دارای منشایی عینی و نفس الامری است. هدف از اعتبار حقوق قرب به خدواند است. از آن‌جا که اطلاع و علم درباره رابطه نوع حقوق و تاثیر آنها در سعادت همه جانبه انسان منحصر در خدواند متعال است یگانه مرجع ذی صلاح برای اعتبار حقوق خدواند متعال است. استاد جوادی را نمی‌توان از قائلین به حقوق طبیعی دانست جز این که ایشان حق طبیعی را به معنای خاصی به کار برده‌اند که در واقع حقی است اعتباری که دارای منشایی و اقعی است ودر جهت سعادت انسان و به وسیله خدواند متعال اعتبار شده است.

1455